Αν και οι ψηφιακές βιβλιοθήκες κάνουν κατά βάση ότι και οι κλασικές βιβλιοθήκες, ήτοι οργανώνουν, διανέμουν και διαφυλάττουν πληροφοριακούς πόρους, διαθέτουν μοναδικά χαρακτηριστικά που τις κάνουν να ξεχωρίζουν, προσφέροντας με επιτυχία πρόσβαση στους αναγνώστες τους σε μια τεράστια και άρτια οργανωμένη αποθήκη πληροφοριών.

Οι ψηφιακές βιβλιοθήκες υπόσχονται να φέρουν σημαντικά κοινωνικά οφέλη. Ένα από αυτά είναι η εξάλειψη του περιορισμού χρόνου και τοποθεσίας των παραδοσιακών βιβλιοθηκών που περιορίζονται στους τέσσερις τοίχους κάποιων κτιρίων. Σε αντίθεση με τις κλασικές βιβλιοθήκες που προσφέρουν πρόσβαση στον πλούτο τους μόνο σε εκείνους που διαβαίνουν τις κτιριακές τους εγκαταστάσεις, οι ψηφιακές βιβλιοθήκες λειτουργούν με δικτυωμένα μεταξύ τους πληροφοριακά συστήματα, στα οποία είναι δυνατή η πρόσβαση από οπουδήποτε και οποτεδήποτε, διευκολύνοντας τη διάχυση της προχωρημένης γνώσης και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής των αναγνωστών τους.

Από την άλλη η ανοικτή πρόσβαση στη γνώση, κάτι που κάνουν πράξη οι ψηφιακές βιβλιοθήκες, επιτρέπει την πρόσβαση σε πολύτιμους και ανεκτίμητους πληροφοριακούς πόρους, διευκολύνοντας τις ερευνητικές προσπάθειες, εμπλουτίζοντας την εκπαίδευση και επιτρέποντας το διαμοιρασμό της μάθησης ανάμεσα σε πλούσιες και φτωχές χώρες. Η εξέλιξη της τεχνολογίας επιτρέπει, πλέον, στα βιβλιογραφικά ιδρύματα να αρχειοθετούν (και να ψηφιοποιούν) πάσης φύσεως ψηφιακό υλικό (όπως βιβλία, περιοδικά, φωτογραφίες, κάρτες, υπογραφές κ.λπ.) σε τεράστιες ποσότητες. Άλλωστε, η ταχύτατη αύξηση της χωρητικότητας των μέσων αποθήκευσης, οι νέες τεχνολογίες ψηφιοποίησης και η εξέλιξη των προγραμμάτων οπτικής αναγνώρισης χαρακτήρων, μετατρέπουν την ψηφιοποίηση βιβλιογραφικών πόρων σε εργασία ρουτίνας. Ανάμεσα στους σκοπούς μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης περιλαμβάνονται οι εξής:

  • H επίσπευση της συστηματικής ανάπτυξης διεργασιών για τη συλλογή, αποθήκευση και οργάνωση της πληροφορίας σε ψηφιακή μορφή.
  • Η προώθηση της αποτελεσματικής (και οικονομικής) διανομής της πληροφορίας σε όλους τους αναγνώστες τους.
  • Η ενθάρρυνση των συνεργατικών προσπαθειών στην έρευνα και στη μελέτη.
  • Η ενδυνάμωση τα επικοινωνίας και της συνεργασίας ανάμεσα και μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
  • Η ανάληψη ηγετικού ρόλου για την παραγωγή και τη διάχυση της γνώσης.

Πνευματικά δικαιώματα
Οι βιβλιοθήκες συλλέγουν και διανέμουν στο κοινό τους ένα τεράστιο όγκο πληροφοριακού υλικού, το οποίο εν γένει συνοδεύεται από πνευματικά δικαιώματα. Αυτό δημιουργεί κι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα για τις ψηφιακές βιβλιοθήκες, το οποίο έχει να κάνει με τα πνευματικά δικαιώματα των έργων που διαθέτουν στο κοινό. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να απαντηθούν ερωτήσεις όπως: Κατά πόσο είναι νόμιμο να διανέμονται ελεύθερα δημόσια τα ψηφιοποιημένα έργα;

Κατά πόσο επιτρέπεται να στέλνονται (π.χ. με email) ψηφιακά αποσπάσματα βιβλίων και άλλων πληροφοριακών πόρων σε άλλους; Κατά πόσο είναι νόμιμος ένας δανεισμός πληροφοριακών πόρων από τη βιβλιοθήκη, μέσα από ψηφιακά φορητά μέσα αποθήκευσης (CD/DVDs, USB sticks κ.λπ.); Σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα δεν υπάρχουν, εν γένει, ξεκάθαρες απαντήσεις. Σε αυτό συμβάλει και το γεγονός ότι υπάρχει ένα ρευστό νομοθετικό πλαίσιο, με τους νομοθέτες να καλούνται συνεχώς να λαμβάνουν υπόψη τους τα νέα δεδομένα της ψηφιακής ανάπτυξης, στην προσπάθεια τους να κατανοήσουν και να αφομοιώσουν ένα μέσο το οποίο μεταβάλλεται διαρκώς.

Σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία, ο πνευματικός δημιουργός ενός λογοτεχνικού, επιστημονικού ή καλλιτεχνικού έργου έχει το δικαίωμα να καθορίσει πώς μπορεί κάποιος να διαχειριστεί, να πουλήσει ή να διανέμει το έργο του. Από την άλλη η ψηφιοποίηση του βιβλιογραφικού υλικού συνοδεύεται σχεδόν πάντα από την «αγωνία», το παραγόμενο πληροφοριακό υλικό να διατεθεί κατά το δυνατό δωρεάν στην επιστημονική κοινότητα και στο ενδιαφερόμενο κοινό, ώστε να είναι εύκολη και άμεση η εκμετάλλευσή του, χωρίς να υπάρχουν οι περιορισμοί του αναλογικού κόσμου.

Γενικά, περιορισμοί που σχετίζονται με πνευματικά δικαιώματα δεν υπάρχουν για όλα εκείνα τα έργα, για τα οποία έχουν περάσει 70 ή περισσότερα χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα τους. Για σύγχρονα έργα θα πρέπει ο δημιουργός-δικαιούχος τους να συμφωνεί με τη μετατροπή τους σε ψηφιακή μορφή, ήτοι να έχει δώσει την άδεια του για να γίνει αυτό. Εδώ χρειάζεται να αντιμετωπιστεί ένα ακόμα πρόβλημα, αυτών των «ορφανών έργων», ήτοι εκείνων των έργων για τα οποία δεν μπορεί να προσδιοριστεί ποιος/α είναι ο/η συγγραφέας τους και ως εκ τούτου δεν υπάρχει (και δεν μπορεί να υπογραφεί) μια συμφωνία ελεύθερης διάθεσής τους στο κοινό.

Μακροβιότητα
Οι πληροφορίες σε ψηφιακή μορφή εν γένει δεν είναι περισσότερο ανθεκτικές από ότι αυτές στην αναλογική μορφή. Το αντίθετο μάλιστα. Τα formats αρχείων, τα μέσα αποθήκευσης (από τις μαγνητικές ταινίες, έως τις δισκέτες, τα DVD και τα flash drives), όπως και οι συσκευές ανάγνωσης, το χρησιμοποιούμενο λογισμικό και οι διάφορες γενεές υπολογιστών εξελίσσονται με ταχύτατους ρυθμούς, με αποτέλεσμα η ψηφιακή πληροφορία να διαθέτει ένα πολύ περιορισμένο μέσο χρόνο ζωής.

Καθώς σήμερα ένα σημαντικό μέρος της υπάρχουσας πληροφορίας βρίσκεται σε ψηφιακή μορφή και γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια για την ψηφιοποίηση των πληροφοριών που βρίσκονται σε αναλογική μορφή, θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι αυτά τα δεδομένα θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να διατηρηθούν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Το θέμα της μακροβιότητας της ψηφιακής πληροφορίας είναι ως εκ τούτου επείγον και «καυτό» και ως εκ τούτου έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας, αλλά και των εταιρειών που δραστηριοποιούνται στο χώρο των ψηφιακών βιβλιοθηκών.

Εθνική και πανευρωπαϊκή υπόθεση
Το μεγάλο δυναμικό που ενσωματώνουν οι ψηφιακές βιβλιοθήκες έδωσε το κίνητρο στην ΕΕ να αναλάβει μια σειρά δράσεων και πρωτοβουλιών, που περιλαμβάνουν βιβλιογραφικά ιδρύματα, μουσεία, την κινηματογραφική βιομηχανία και την πνευματική παραγωγή και κληρονομιά σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Όπως είναι το portal MICHAEL (Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe, www.michael-culture.eu), το οποίο δίνει τη δυνατότητα σε πολίτες της ΕΕ να αποκτήσουν πρόσβαση σε ψηφιακές συλλογές πολιτιστικής κληρονομιάς, βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων (για παράδειγμα, ομάδες ενδιαφέροντος, γεωγραφικές περιοχές, εποχές και θεματολογία).

Το MICHAEL αποτελεί ένα παράδειγμα για το πώς μπορεί να αποκτήσει ο κάθε Ευρωπαίος πολίτης ψηφιακή πρόσβαση στην πολιτιστική κληρονομία της Ευρώπης. Ένα ακόμα παράδειγμα αποτελεί το project Europeana (www.europeana.eu), το οποίο δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες της ΕΕ να αποκτούν μέσω του Internet πρόσβαση στην πολιτιστική και επιστημονική κληρονομιά της Ευρώπης. Η υλοποίηση του project Europeana βασίστηκε στην πρωτοβουλία «The European Library» (TEL), η οποία υποστηρίζει τη συνεργασία των Εθνικών Βιβλιοθηκών των κρατών μελών εδώ και χρόνια.

Το Europeana επιτρέπει την πρόσβαση σε διαφορετικούς τύπους περιεχομένου, το οποίο τίθεται προς διάθεση από τα αρμόδια θεσμικά όργανα. Η απόφαση, ωστόσο, για το ποιες πληροφορίες θα ψηφιοποιηθούν και θα διατεθούν εναπόκειται στον οργανισμό στον οποίο ανήκουν. Το σχετικό ψηφιοποιημένο υλικό δεν αποθηκεύεται σε έναν κεντρικό υπολογιστή, αλλά παραμένει στα δίκτυα των οργανισμών που ανήκει, από όπου και διοχετεύεται σε κάθε ενδιαφερόμενο. Αυτό που, βασικά, κάνει το Europeana είναι να καταλογοποιεί τις πληροφορίες (metadata) του ψηφιοποιημένου υλικού και στη συνέχεια να επιτρέπει την αναζήτηση της επιθυμητής πληροφορίας μέσα από τους καταλόγους του. Και όταν βρεθεί η αναζητούμενη πληροφορία να ανακατευθύνει τον χρήστη μέσα από ένα link στη σχετική σελίδα, όπου είναι αποθηκευμένη η original πληροφορία.

Πολλές σχετικές αξιοσημείωτες προσπάθειες έχουν γίνει και στον ελλαδικό χώρο, όπως είναι το τεράστιο έργο ψηφιοποίησης υλικού των Δημόσιων Βιβλιοθηκών, αλλά και η Βιβλιοθήκη Επιστήμης Τεχνολογίας Πολιτισμού του ΕΚΤ (library.ekt.gr/el/library), η οποία παρέχει πρόσβαση σε σημαντικές πηγές πληροφόρησης σε όλη την επιστημονική κοινότητα στην Ελλάδα, παραμένοντας ανοικτή για το κοινό και προς κάθε ενδιαφερόμενο (ερευνητές, φοιτητές και προγραμματιστές), δημιουργώντας ένα φιλόξενο και δημιουργικό τόπο μελέτης και έρευνας.

Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και το openarchives.gr του ΕΚΤ (Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης), το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη μηχανή αναζήτησης γα έγκριτο ψηφιακό περιεχόμενο επιστήμης και πολιτισμού. Το openachives.gr δίνει τη δυνατότητα σε κάθε ενδιαφερόμενο να πραγματοποιήσει αναζητήσεις σε επιστημονικά περιοδικά, ερευνητικές δημοσιεύσεις, διδακτορικές διατριβές, διπλωματικές εργασίες κ.λπ, τα οποία καλύπτουν μία ευρεία γκάμα θεματικών περιοχών. Τέλος, μια πολύ καλή εικόνα για την κατάσταση που επικρατεί στις ελληνικές ακαδημαϊκές ψηφιακές βιβλιοθήκες, οι οποίες φιλοξενούν ένα τεράστιο θησαυρών γνώσεων, μπορείτε να πάρετε στις επόμενες σελίδες από τα όσα μας παραθέτουν η καθ. Αριάδνη Στογιαννίδου Πρόεδρος της Επιτροπής Εποπτείας Πανεπιστημιακών Βιβλιοθηκών ΑΠΘ και Αναπληρώτρια Πρύτανης Ακαδημαϊκών και Φοιτητικών Θεμάτων, ο Αχιλλέας Ζαπράνης, Πρύτανης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και ο καθ. Νικόλαος Μήτρου, Πρόεδρος του ΣΕΑΒ (Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών).

Αποθετήρια
Αποθετήρια είναι η κάθε μορφής οργανωμένη ψηφιακή συλλογή, που προσφέρει τη δυνατότητα αναζήτησης της πληροφορίας με τη χρήση μεταδεδομένων (metadata) σε συνδυασμό με τη σύνδεση της αναζήτησης με συγκεκριμένο ψηφιακό περιεχόμενο οποιασδήποτε μορφής (εικόνα, κείμενο, video, audio κ.λπ.). Τα αποθετήρια μπορεί να τα συναντήσει κανείς στις ακόλουθες μορφές:

  • Ερευνητικό Αποθετήριο: Σε αυτό καταγράφεται και προβάλλεται κάθε ερευνητική δραστηριότητα των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων ή ερευνητικών φορέων, όπως και τα αποτελέσματά της. Λόγω του μεγάλου όγκου πληροφορίας που περιλαμβάνει, η σύνθεση και δομή του είναι γενικά αρκετά σύνθετη και πολύπλοκη.
  • Ιδρυματικό Αποθετήριο: Καταγράφει όλες τις εργασίες των σπουδαστών ενός ιδρύματος, τις οποίες και ταξινομεί ανά κατηγορία.
  • Πολιτιστικό Αποθετήριο: Περιλαμβάνει υλικό πολιτιστικής αξίας, της σύγχρονης περιόδου ή παλιότερων εποχών.

Ελεύθερη πρόσβαση στη μάθηση

Η ψηφιακή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Μακεδονίας διαθέτει μέσω των συλλογών της ψηφιακά αντικείμενα δυσεύρετου έντυπου, αλλά και οπτικοακουστικού υλικού, γεγονός το οποίο την καθιστά ένα από τα προσφορότερα μέσα διατήρησης της πρόσφατης πολιτιστικής κληρονομιάς.

Του Αχιλλέα Ζαπράνη, Πρύτανη Πανεπιστημίου Μακεδονίας

Η «Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας είναι από τις πρώτες (2005) ελληνικές βιβλιοθήκες που έχουν δημιουργήσει και καταχωρήσει στο σχετικό διεθνές μητρώο (Registry of Open Access Repositories-ROAR) την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη & Ιδρυματικό Καταθετήριο με την ονομασία «ΨΗΦΙΔΑ». Επίσης, το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας με απόφαση της Συγκλήτου, ύστερα από εισήγηση της ΒΚΠ ΠΑΜΑΚ, έχει υπογράψει από το 2006 τη Διακήρυξη του Βερολίνου για την Ανοικτή Πρόσβαση.

Η ΒΚΠ ΠΑΜΑΚ στο πλαίσιο υλοποίησης της Πράξης «Ακαδημαϊκό περιεχόμενο ανοικτής πρόσβασης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας: υπηρεσίες οργάνωσης, προβολής, έκδοσης και διασύνδεσής του» που ολοκληρώνεται τον προσεχή Οκτώβριο εμπλουτίζει την ψηφιακή βιβλιοθήκη με νέες συλλογές και αναβαθμίζει το ιδρυματικό της καταθετήριο, το οποίο εκπληρώνει το στόχο της συγκέντρωσης, ψηφιακής διατήρησης και διάδοσης ψηφιακών αντιγράφων της ακαδημαϊκής διανοητικής παραγωγής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη και το ιδρυματικό καταθετήριο της βιβλιοθήκης θα περιλαμβάνει όταν ολοκληρωθεί:

  • Ερευνητικές δημοσιεύσεις μελών ΔΕΠ και διδακτορικές διατριβές που έχουν εκπονηθεί στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
  • Επιστημονικά περιοδικά που η Βιβλιοθήκη ψηφιοποίησε
  • Διπλωματικές εργασίες και πτυχιακές εργασίες φοιτητών
  • Ηλεκτρονικά αρχεία ψηφιοποιημένων μελετών & μονογραφιών οικονομικής & πολιτικής επιστήμης της περιόδου 1940-1974, με σκοπό τη θεμελίωση μιας ελληνικής ψηφιακής βιβλιοθήκης ελληνικής οικονομικής & πολιτικής ιστορίας διαθέσιμης στο διαδίκτυο
  • Ψηφιοποιημένο υλικό για εντυπο-ανάπηρους φοιτητές
  • Ηλεκτρονικά αρχεία ηχογραφημένων & βιντεοσκοπημένων συναυλιών του Τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
  • Ηλεκτρονικά αρχεία ψηφιοποιημένων εισηγητικών εκθέσεων νόμων της Βουλής των Ελλήνων που δεν διατίθενται ψηφιακά και καλύπτουν την περίοδο 1974-1993.
  • Ηλεκτρονικά αντίτυπα των ψηφιοποιημένων τιμητικών τόμων που έχει εκδώσει το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
  • Ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις άλλων φορέων

Το μεγαλύτερο μέρος του ψηφιακού υλικού των παραπάνω συλλογών επιδιώκεται να είναι ελεύθερης πρόσβασης μετά την εκκαθάριση πνευματικών δικαιωμάτων και απόκτηση αδειών χρήσης. Σε ειδικές συλλογές, όπως π.χ. ψηφιακό υλικό για εντυπο- ανάπηρους φοιτητές, η πρόσβαση περιορίζεται σε συγκεκριμένες ομάδες χρηστών βάσει ειδικών εξαιρέσεων του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων. Κατά την υλοποίηση ενός έργου ψηφιοποίησης βιβλιοθηκών θα πρέπει να τηρούνται διεθνή πρότυπα και ν’ ακολουθούνται βέλτιστες πρακτικές όσον αφορά την ανάπτυξη ψηφιακών συλλογών, τη δημιουργία των κατάλληλων βιβλιογραφικών πληροφοριών, την παραγωγή των προσφερόμενων ψηφιακών αντικειμένων και την προσβασιμότητά τους από όλους τους χρήστες.

Επίσης, σημαντικό είναι να χρησιμοποιούνται εξειδικευμένα λογισμικά διαχείρισης ψηφιακών βιβλιοθηκών που διασφαλίζουν διαλειτουργικότητα, διασυνδεσιμότητα και βελτιστοποιούν την ανάκτηση των δεδομένων από μηχανές αναζήτησης. Τέλος, απαραίτητο είναι κάθε ψηφιακή συλλογή να σέβεται τη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ η μελλοντική ανάπτυξη και συντήρησή της πρέπει να είναι βιώσιμη.

Δράσεις για το μέλλον
Στο πλαίσιο του έργου «Προηγμένες υπηρεσίες Ψηφιακών Βιβλιοθηκών Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών» υλοποιείται μια σειρά δράσεων, όπως είναι η Πολυμορφική Ψηφιακή Βιβλιοθήκη AMELib που συγκεντρώνει όλο το προσβάσιμο υλικό για ανάπηρους φοιτητές, υπηρεσία εντοπισμού λογοκλοπής, υπηρεσία δημιουργίας και διάθεσης υλικού πληροφοριακής παιδείας και άλλες πολλές. Στη Βιβλιοθήκη του Παν. Μακεδονίας υλοποιείται, επίσης, μια σειρά συναφών δράσεων, όπως: η εγκατάσταση νέου ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος βιβλιοθήκης, η δημιουργία εργαλείου ταυτόχρονης online αναζήτησης σε όλες τις πηγές.


Ψηφιακό παράθυρο στη γνώση

Μια ψηφιακή βιβλιοθήκη αποτελεί τη συλλογή ψηφιακών αντικειμένων τα οποία είναι διαθέσιμα μέσω δικτύου. Στο σύστημα της περιλαμβάνονται και υποσυστήματα-εργαλεία για την αποθήκευση, οργάνωση, περιγραφή, διατήρηση και ανάκτηση αυτών των αντικειμένων.

Της καθ. Αριάδνης Στογιαννίδου, Πρόεδρου της Επιτροπής Εποπτείας Πανεπιστημιακών Βιβλιοθηκών ΑΠΘ, Αναπληρώτρια Πρύτανης Ακαδημαϊκών και Φοιτητικών Θεμάτων

Η Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ λειτουργεί από το 1927 και η συλλογή της εμπλουτίζεται διαρκώς. Ήδη από το 1980 ξεκίνησε την αυτοματοποίηση των λειτουργιών της, ενώ ο ουσιαστικός εκσυγχρονισμός και η μετατροπή της σε μια σύγχρονη ψηφιακή βιβλιοθήκη ξεκινά το 1997, με την ανάληψη και εκπόνηση ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη (ΨΒ) του ΑΠΘ περιλαμβάνει:

  • το δημόσιο κατάλογο με πληροφορίες (εγγραφές) για το έντυπο, ως επί το πλείστον, υλικό (βιβλία και περιοδικά). Αυτός ο κατάλογος είναι ελεύθερα προσβάσιμος από όλους.
  • τις ηλεκτρονικές συνδρομές που ανανεώνονται κάθε χρόνο. Σε αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι ηλεκτρονικές συνδρομές της Βιβλιοθήκης ΑΠΘ στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στις συνδρομές του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (HEAL-Link) που σήμερα, παρά τις τεράστιες οικονομικές δυσκολίες, εξακολουθεί να δίνει πρόσβαση σε περισσότερα από 14.500 ηλεκτρονικά περιοδικά, 50.000 ηλεκτρονικά βιβλία και σε έξι σημαντικές βάσεις βιβλιογραφικής αναζήτησης. Οι συνδρομές του HEAL-Link καλύπτουν σε μεγάλο βαθμό τις ανάγκες των θετικών και εφαρμοσμένων επιστημών. Η ανάλογη κάλυψη στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχει επιτευχθεί μέσω των συνδρομών της Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ. Στις συνδρομές αυτές προστίθενται και ηλεκτρονικά εργαλεία για την υποστήριξη ενοποιημένης αναζήτησης και την ανίχνευση πιθανής λογοκλοπής, εφάμιλλα με αυτά που χρησιμοποιούν σε όλα τα καταξιωμένα ιδρύματα του εξωτερικού. Η πρόσβαση στις συνδρομές είναι δυνατή για όλα τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας του ΑΠΘ με τη χρήση ψηφιακών πιστοποιητικών. Έτσι όλα τα μέλη ΑΠΘ έχουν 24/7 πρόσβαση σε όλες τις συνδρομές από οπουδήποτε.
  • την «Ψηφιοθήκη», όπου αναρτάται ψηφιοποιημένο υλικό (υλικό εκτός copyright, όπως σπάνια βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, έργα τέχνης, μουσικά έργα κ.ά.). Τον Οκτώβριο του 2015 ολοκληρώνεται το πρόγραμμα ψηφιοποίησης μέσω ΕΣΠΑ και αναμένεται η ανάρτηση επιπλέον 1.000.000 σελίδων. Παρέχεται ανοικτή πρόσβαση στο υλικό.
  • το Επιστημονικό Καταθετήριο Επιστημονικών Εργασιών (ΙΚΕΕ), όπου αναρτώνται ερευνητικές εργασίες καθηγητών, ερευνητών, διδακτορικές διατριβές και μεταπτυχιακές εργασίες.
  • την «Προθήκη», όπου εκδίδονται ηλεκτρονικά περιοδικά ανοικτής πρόσβασης από ερευνητικές ομάδες του ΑΠΘ.
  • τη «Συνεδριοθήκη», όπου δημοσιεύονται πρακτικά συνεδρίων που εκπονούνται με τη συμμετοχή ή αρωγή του ΑΠΘ.
  • περισσότερα από 2.000 ηλεκτρονικά μαθήματα με εκπαιδευτικό υλικό που αναπτύσσουν οι καθηγητές ΑΠΘ. Μέρος του υλικού είναι ελεύθερα διαθέσιμο.

Η ηλεκτρονική συλλογή της Βιβλιοθήκης ΑΠΘ, επομένως, καλύπτει εκπαιδευτικές και ερευνητικές ανάγκες με τη διάθεση αξιόπιστων πηγών πληροφόρησης και προηγμένων εργαλείων αναζήτησης. Συμβάλλει στον εμπλουτισμό του διαδικτύου με σπάνιο ψηφιοποιημένο υλικό, το οποίο διατίθεται ελεύθερα στην παγκόσμια ερευνητική κοινότητα. Τέλος, αναδεικνύει τη μοναδικότητα του ΑΠΘ, διαθέτοντας υπό καθεστώς ανοικτής πρόσβασης την έρευνα που αυτό παράγει.

Η ανάπτυξη της ηλεκτρονικής συλλογής έχει υποστηριχθεί κατά κύριο λόγο από ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης (ΕΠΕΑΕΚ Ι & ΙΙ, ΕΣΠΑ). Τα λογισμικά που χρησιμοποιούνται στη βιβλιοθήκη στηρίζονται, κυρίως, στο ελεύθερο λογισμικό, λογισμικό ανοικτού κώδικα (ΕΛ/ΛΑΚ), με αποτέλεσμα οι διαχειριστές συστημάτων βιβλιοθήκης να αναπτύσσουν συχνά κώδικα και οι βιβλιοθηκονόμοι να εκπαιδεύονται διαρκώς στη χρήση νέων συστημάτων.

Μία δυσκολία είναι η εγκατάσταση των συχνών ενημερώσεων και η συνεχής παραμετροποίηση των συστημάτων. Άλλες συναφείς δράσεις που υλοποιούνται στις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, επίσης χρηματοδοτούμενες από το ΕΣΠΑ, αφορούν στην ψηφιοποίηση σπάνιου υλικού, στην ανάπτυξη ιδρυματικών καταθετηρίων και στην ανάρτηση υλικού (κυρίως διδακτορικές διατριβές και μεταπτυχιακές εργασίες) σε αυτά. Το ΕΣΠΑ ολοκληρώνεται τον Οκτώβρη του 2015.


Εξοικονόμηση, αξιοπιστία, ποιότητα υπηρεσιών, διαλειτουργικότητα

Ο καθ. Νικόλαος Μήτρου, Πρόεδρος του ΣΕΑΒ (Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών), Εργαστήριο Δικτύων Υπολογιστών, Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχ. και Μηχ. Υπολογιστών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μιλάει στο netweek για τις ανάγκες που καλύπτουν σήμερα οι ακαδημαϊκές ψηφιακές βιβλιοθήκες και τις υπηρεσίες που προσφέρουν στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά και για τις υποδομές που απαιτούνται για την υποστήριξή τους.

netweek: Τι ανάγκες καλύπτει μια ακαδημαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη; Ποιοι έχουν πρόσβαση σε αυτήν, τι συγγράμματα και τι συλλογές περιλαμβάνει; Τι ισχύει ειδικότερα για την ψηφιακή βιβλιοθήκη του ΕΜΠ;

Νικόλαος Μήτρου: Ο κύριος σκοπός που εξυπηρετεί μια ακαδημαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη είναι η διάθεση του επιστημονικού περιεχομένου που φιλοξενεί στους χρήστες της, μέσα από τους σύγχρονους τρόπους ηλεκτρονικής πρόσβασης που προσφέρει το Διαδίκτυο. Κύριοι χρήστες, βεβαίως, είναι τα μέλη του ιδρύματος στο οποίο ανήκει η βιβλιοθήκη (φοιτητές, ερευνητές, καθηγητές), ωστόσο, οι ακαδημαϊκές ψηφιακές βιβλιοθήκες λειτουργούν υπό καθεστώς ανοιχτής πρόσβασης, επιτρέπουν, δηλαδή, την ελεύθερη πρόσβαση στο περιεχόμενό τους στον οποιονδήποτε ενδιαφερόμενο.

Όσον αφορά το περιεχόμενο αυτό καθ’ αυτό, μια ακαδημαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη φιλοξενεί κυρίως την επιστημονική παραγωγή του ιδρύματός της: δημοσιεύσεις σε περιοδικά και συνέδρια, διπλωματικές και μεταπτυχιακές εργασίες, μελέτες, διδακτορικές διατριβές, ηλεκτρονικά βιβλία. Το σύνολο αυτών των τεκμηρίων αποτελεί το λεγόμενο Ιδρυματικό Αποθετήριο (Institutional Repository). Δευτερευόντως, βεβαίως, μπορεί να φιλοξενούνται και άλλες συλλογές, όπως ιστορικών βιβλίων και αρχείων. Οι σύγχρονες τάσεις οδηγούν σε ηλεκτρονικά αποθετήρια, όχι μόνο των κλασικών τεκμηρίων, όπως ενδεικτικά τα αναφέραμε πιο πάνω, αλλά και του συνόλου των δεδομένων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο μιας ερευνητικής εργασίας, προκειμένου να είναι αυτά προσβάσιμα και αξιοποιήσιμα και από άλλους μελετητές (Open Data Repositories).

Η Ανοιχτή Πρόσβαση στο σύνολο των επιστημονικών εργασιών και δεδομένων που παράγονται στα ιδρύματα είναι το στοίχημα που πρέπει να κερδίσουν οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες στο άμεσο μέλλον, με τεράστια οφέλη, τόσο για τους παραγωγούς της επιστημονικής γνώσης όσο και για τους χρήστες αυτής. Τα ανωτέρω ισχύουν, γενικά, και για την ψηφιακή βιβλιοθήκη του ΕΜΠ, η οποία έχει ήδη προχωρήσει στην αναβάθμιση του ιδρυματικού της αποθετηρίου (http://dspace.lib.ntua.gr/), ενώ φιλοξενεί και άλλες συλλογές, όπως της Ιστορικής Βιβλιοθήκης, με ψηφιοποιημένα βιβλία και άλλα τεκμήρια της ελληνικής επιστημονικής και τεχνικής βιβλιογραφίας της περιόδου 1830- 1940, καθώς και των περιοδικών εκδόσεων Αρχιμήδης (1899- 1947), Προμηθεύς (1890-1892) και Πυρφόρος (1992-2003).

nw: Τι υποδομές απαιτούνται για την υποστήριξη μιας ακαδημαϊκής ψηφιακής βιβλιοθήκης, όπως είναι αυτή που έχει δημιουργηθεί για να καλύψει τις ανάγκες του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου; Πόσο σημαντικός είναι στην προκειμένη περίπτωση ο συντονιστικός ρόλος που μπορεί να αναλάβει ο ΣΕΑΒ;

Ν. Μήτρου: Οι δράσεις αναβάθμισης των ψηφιακών υπηρεσιών της βιβλιοθήκης του ΕΜΠ εμπίπτουν σε ένα ευρύτερο πλέγμα δράσεων που έχουν αναληφθεί αυτή την περίοδο για τις βιβλιοθήκες όλων των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων της χώρας στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ψηφιακή Σύγκλιση», υπό το συντονισμό του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (ΣΕΑΒ, http://www.seab.gr/). Το οριζόντιο έργο «Προηγμένες Κεντρικές Υπηρεσίες Ψηφιακών Βιβλιοθηκών Ανοικτής Πρόσβασης ΣΕΑΒ» του ΣΕΑΒ προσφέρει, μεταξύ άλλων, στα ιδρύματα μια κοινή υποδομή υλικού (hardware), η οποία φιλοξενείται στην ΕΔΕΤ Α.Ε., το απαραίτητο λογισμικό διαχείρισης των ιδρυματικών αποθετηρίων DSpace, καθώς και κοινές προδιαγραφές για τα μεταδεδομένα (metadata) και την εν γένει λειτουργία τους. Τα προφανή οφέλη αυτής της συνεργατικής δράσης είναι:

  • η εξοικονόμηση πόρων και προσωπικού
  • μια περισσότερο αξιόπιστη λειτουργία
  • εν γένει, η παροχή υψηλότερης ποιότητας υπηρεσιών και
  • η διαλειτουργικότητα των αποθετηρίων.

nw: Με βάση την εμπειρία σας, τι πιστεύετε ότι πρέπει να προσεχθεί κατά την υλοποίηση ενός έργου για ψηφιακές βιβλιοθήκες;

Ν. Μήτρου: Τα όσα ανάφερα παραπάνω θεωρώ ότι δίνουν την απάντηση στο ερώτημα αυτό, το τι δηλαδή θα πρέπει να προσέξει κανείς κατά τη δημιουργία μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης. Επιγραμματικά, εκτιμώ ότι θα πρέπει να προσεχθούν και τα εξής:

i. Να χρησιμοποιούνται διεθνή πρότυπα για την ψηφιοποίηση, αρχειοθέτηση και αναζήτηση του περιεχομένου, που αποτελούν και τις απαραίτητες προϋποθέσεις για προσβασιμότητα, διατηρησιμότητα και διαλειτουργικότητα

ii. Να υπάρχει συμμετοχή σε συνεργατικά σχήματα και να γίνεται χρήση κοινών υποδομών (προϋποθέσεις για βιωσιμότητα).

nw: Ποιες άλλες συναφείς δράσεις υλοποιούνται αυτόν τον καιρό στις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες;

Ν. Μήτρου: Όπως σας είπα και προηγουμένως, η αναβάθμιση των ιδρυματικών αποθετηρίων αποτελεί ένα μόνο μέρος των δράσεων που υλοποιούνται συνεργατικά αυτήν την περίοδο στις ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, υπό το συντονισμό του ΣΕΑΒ. Δύο άλλες σημαντικές συναφείς δράσεις είναι οι εξής:

i. Το έργο ILSaS (Integrated Library System as Service), όπως το έχουμε ονομάσει, στο οποίο συμμετέχουν 28 από τα 36 συνολικά ΑΕΙ, μέλη του ΣΕΑΒ. Μέχρι τώρα, κάθε βιβλιοθήκη είχε το δικό της ολοκληρωμένο βιβλιοθηκονομικό σύστημα για τη διαχείριση του υλικού και των χρηστών της, το δανεισμό και την καταλογογράφηση. Με το νέο σύστημα, το οποίο βρίσκεται ήδη εγκατεστημένο σε κοινόχρηστη υποδομή στην ΕΔΕΤ Α.Ε., θα γίνεται συνεργατική καταλογογράφηση (κάθε νέο βιβλίο θα αρχειοθετείται στον κοινό κατάλογο μία μόνο φορά, από την πρώτη βιβλιοθήκη που το αποκτά και με τη βοήθεια κεντρικής ομάδας υποστήριξης του ΣΕΑΒ). Επιπλέον, θα υπάρχει από τους χρήστες (φοιτητές, ερευνητές, καθηγητές) πρόσβαση στον κοινό, ενιαίο κατάλογο για τον εντοπισμό των τεκμηρίων από απόσταση και με ποικιλία συσκευών, σταθερών ή/και φορητών και, στη συνέχεια ενδεχομένως, διαδανεισμός. Τα έργο βρίσκεται στη φάση της μεταφοράς των δεδομένων από τα επιμέρους υπάρχοντα συστήματα στο νέο σύστημα, με παράλληλη εκπαίδευση του προσωπικού. Αναμένεται να είναι σε πλήρη λειτουργία και χρήση στο τέλος του ερχόμενου Οκτωβρίου. Τα οφέλη από την υλοποίηση αυτού του έργου είναι, θα έλεγα, προφανή, όπως, για παράδειγμα, η συνεπαγόμενη εξοικονόμηση πόρων και προσωπικού και η παροχή υπηρεσιών καλύτερης ποιότητας.

ii. Το έργο «Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα – ΚΑΛΛΙΠΟΣ» (www.kallipos.gr). Με την ολοκλήρωση του έργου αυτού θα είναι διαθέσιμα στους φοιτητές περί τα 600 ηλεκτρονικά βιβλία, γραμμένα από τους καθηγητές τους για την υποστήριξη των προπτυχιακών τους μαθημάτων. Αυτά τα βοηθήματα, ωστόσο, θα είναι ανοιχτής πρόσβασης και, επομένως, διαθέσιμα σε οποιονδήποτε (μεταπτυχιακούς φοιτητές, καθηγητές άλλων εκπαιδευτικά ιδρυμάτων ή/και απόφοιτους-επαγγελματίες). Συνοψίζοντας, οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες (συμπεριλαμβανομένης και της ψηφιακής βιβλιοθήκης του ΕΜΠ) συνεργάζονται στενά με τον ΣΕΑΒ, προκειμένου να αναβαθμίσουν τις υφιστάμενες λειτουργίες και υπηρεσίες τους, αλλά και να αναπτύξουν νέες, αξιοποιώντας πλήρως τις τελευταίες εξελίξεις της ψηφιακής τεχνολογίας. Με την ολοκλήρωση των υλοποιούμενων έργων – στο πλαίσιο δύο Επιχειρησιακών Προγραμμάτων («Ψηφιακή Σύγκλιση» και «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση») – οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες θα έχουν κάνει ένα μεγάλο άλμα για την προσαρμογή τους στο νέο ψηφιακό τοπίο της επιστημονικής πληροφόρησης.