Ο κορυφαίος θεωρητικός της Επιστήμης των Υπολογιστών και η ομάδα του προσπαθούν να «γεφυρώσουν» την εγκεφαλική δραστηριότητα με τη σκέψη.

    Πώς ο εγκέφαλος παράγει το μυαλό;

«Καταπληκτική ερώτηση, χτύπησες στο κεφάλι αυτό που προσπαθεί να κάνει σήμερα η νευροεπιστήμη κι αποτυχαίνει οικτρά! Γιατί, ενώ έχουμε μια φοβερή ανάπτυξη και εξέλιξη, μια έκρηξη στο τεχνολογικό υπόβαθρο και στις δυνατότητες να καταγράφουμε με ολοένα μεγαλύτερη λεπτομέρεια τη δραστηριότητα του εγκεφάλου -αυτό που συμβαίνει είναι το κάτι άλλο!- έχουμε πάρα πολύ λίγη πρόοδο στη βασική ερώτηση: πώς αυτές οι δραστηριότητες μορίων, κυττάρων, νευρώνων και συνάψεων δημιουργούν συμπεριφορά, γνώση, γλώσσα, επιστήμη, μαθηματικά, μουσική, συναισθήματα, έρωτες κλπ. Είμαστε φοβερά μακριά ακόμα από αυτό – η ομιλία μου σήμερα κι αυτό που προσπαθώ να κάνω τα τελευταία πέντε χρόνια που ασχολούμαι με τη νευροεπιστήμη, είναι να προσπαθήσω να βρω ένα ενδιάμεσο επίπεδο, ανάμεσα στο πολύ χαμηλό επίπεδο των νευρώνων και το πολύ υψηλό των γνωσιακών λειτουργιών… Σ’ αυτό το θέμα, έχουμε κάνει πρόοδο σε θεωρητικό επίπεδο με την ομάδα μου, καθώς προτείνουμε κάτι το οποίο συμφωνεί με τα πειραματικά δεδομένα…»

Έχω απέναντί μου τον Χρήστο Παπαδημητρίου, έναν από τους κορυφαίους θεωρητικούς της Επιστήμης των Υπολογιστών, καθηγητή σήμερα στο πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης, αλλά κυρίως ανήσυχο πνεύμα που έχει ασχοληθεί μ’ ένα ευρύτατο φάσμα ενδιαφερόντων: από τα μαθηματικά και τη βιολογία ως τη θεωρία των παιγνίων, την οικονομία και τη θεωρία της εξέλιξης, την Τεχνητή Νοημοσύνη, τη ρομποτική, τα δίκτυα και -τα τελευταία χρόνια- με τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Ο πολυβραβευμένος καθηγητής (και μέντορας του Κωνσταντίνου Δασκαλάκη, μεταξύ πολλών άλλων) ήταν ο κύριος ομιλητής στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον Open Day του Human Brain Project που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα, στις 3 Φεβρουαρίου, με τη συνεργασία του Ερευνητικού Κέντρου «Αθηνά». Απλός και προσιτός, μίλησε στο Netweek για τη δουλειά του, τις δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας, τους κινδύνους που υπάρχουν «εκεί έξω, στο Internet», αλλά και τη φιλοσοφία του για την αντιμετώπισή τους.

«Αυτό που έχουμε φτιάξει είναι μια πολύ απλή γλώσσα προγραμματισμού, που η δομή των βασικών δεδομένων της είναι ο πληθυσμός των νευρώνων. Κάθε εντολή σ’ αυτή τη γλώσσα μπορείς να τη μεταφράσεις -όπως τα προγράμματα των υπολογιστών μεταφράζονται σε γλώσσα μηχανής- στη βασική γλώσσα του εγκεφάλου, που είναι η δραστηριότητα των νευρώνων και των συνάψεων. Έπειτα από πέντε χρόνια δουλειάς, μόλις τώρα είχαμε την πρώτη δημοσίευση της όλης θεωρίας!

Είμαστε μεγάλη ομάδα: εγώ κι ένας διάσημος γλωσσολόγος από το Columbia, ο Michael Collins, ένας μαθητής μας, ο Dan Mitropolsky, ο Wolfgang Maass από το Γκρατς, που είναι στο Human Brain Project, κι ο Santosh Vempala, ένας στενός συνεργάτης από το GeorgiaTech.

Το ζητούμενο και οι διαδικασίες

    Έχετε καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα; Η θεωρία σας δουλεύει στην πράξη;

Αυτό είναι το μεγάλο ζητούμενο! Στην πράξη υπάρχουν πειραματικές διαδικασίες μιας δεκαετίας, για να βγει κάτι – έχουμε ακόμα δρόμο μπροστά μας… Είναι, πάντως, μία από τις προτάσεις που παίζουν! Εννοείται πως υπάρχουν κι άλλες προσπάθειες, όλοι ξέρουν πως αυτό είναι το βασικό πρόβλημα, όμως, όχι σ’ αυτό το επίπεδο… Αυτό που είπε ίσως ο μεγαλύτερος νευροεπιστήμονας του κόσμου και συνάδελφος στο Columbia, ο Richard Axel (με τον οποίο συνεργαζόμαστε – είμαι και στο δικό του τμήμα, της Νευροεπιστήμης, πέρα από το δικό μου της Πληροφορικής, φοράω δυο καπέλα), σε μια συνέντευξη που έδωσε στο περιοδικό Neuron, πριν από ενάμιση χρόνο (και μ’ έκανε να πέσω από την καρέκλα μου…) ότι «αυτό που δεν έχουμε, είναι μια λογική η οποία να μεταφράζει τις δραστηριότητες των νευρώνων και των συνάψεων σε σκέψη»… Από τότε άρχισα να καταλαβαίνω ότι η έρευνά μας πάει καλά… Δεν είναι ότι αυτή η ατάκα μας άνοιξε τα μάτια, πάνω σ’ αυτό δουλεύαμε χρόνια, αλλά νιώσαμε, πώς να στο πω, σαν να μας ευλόγησε ο Πάπας!

    Ποιοι είναι οι κίνδυνοι και οι ελπίδες που τρέφουν οι επιστήμονες οι οποίοι προσπαθούν να γεφυρώσουν το κενό ανάμεσα στους ανθρώπους και τις μηχανές;

Κοντεύω 50 χρόνια σ’ αυτόν τον χώρο – είδα τις ελπίδες της Τεχνητής Νοημοσύνης να αυξάνονται και να κατακρημνίζονται, να φτάνουν στον ουρανό και να ξανακρημνίζονται – μια κατάσταση εντελώς σαν καρδιογράφημα, η άνοιξη να ακολουθείται από τον χειμώνα, ξανά και ξανά! Έχει να κάνει με το γεγονός ότι, από παλιά, η Τεχνητή Νοημοσύνη «καταλαμβάνει» το μυαλό μας και μας βάζει σ‘ ένα άλλο τρόπο σκέψης, όπου ονειρευόμαστε… Αυτά τα όνειρα, καμιά φορά τα λέμε στους δημοσιογράφους και γίνονται φρούδες ελπίδες που καταρρίπτονται, φουσκώνει η φαντασία και οι προσδοκίες του κοινού κ.ο.κ. Αυτό, κατά κάποιο τρόπο, τα τελευταία δέκα χρόνια έχει σταματήσει: γίνεται φοβερή, σοβαρή πρόοδος «που έχει πόδια» κι ο κόσμος δεν πολυμιλάει… Νομίζω ότι αυτή η «άνοιξη» θα κρατήσει!

Στην Αμερική, όχι τόσο στην Ευρώπη, υπάρχει μια φοβερά ενδιαφέρουσα σύγκλιση μεταξύ της νευροεπιστήμης και της Μηχανικής Μάθησης. Για παράδειγμα, είμαι σε ένα εργαστήριο που κάνει Υπολογιστική Νευροεπιστήμη (Computational NeuroScience) περισσότεροι από τους μισούς μεταπτυχιακούς και μεταδιδακτορικούς σπουδαστές σ’ αυτό το τεράστιο Lab (περισσότεροι από 50 ερευνητές) ασχολούνται με deep nets, αυτό είναι σήμερα το αγαπημένο «εργαλείο» των νευροεπιστημόνων! Υπάρχουν άνθρωποι που την ημέρα κάνουν ποντίκια στο εργαστήριο και το βράδυ γράφουν deep nets, για να συγκρίνουν και να δούνε – είναι κάτι καταπληκτικό… Δεν το κάνουν για να λύσουν τα αποτελέσματα, αλλά για να τα παράγουν – κι αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον!

    Κίνδυνοι υπάρχουν, αλλά είναι άλλοι…

Όσον αφορά στους κινδύνους, εννοείται πως υπάρχουν! Όμως, καμιά φορά, εκείνοι που φανταζόμαστε, μας στραβώνουν και δεν βλέπουμε αυτούς που υπάρχουν σήμερα… Οι κίνδυνοι σήμερα στα δίκτυα δεν είναι ότι μια μέρα θα μας κυβερνούν οι μηχανές ή στο τέλος θα υπάρξει μια μηχανή που θα βάλει στο «μυαλό» της να αφανίσει το ανθρώπινο είδος, να μας υποδουλώσει κλπ. Δεν μπορώ να σου αποδείξω πως δεν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος! Με απασχολεί αυτό; Όχι, γιατί κατ΄ αρχήν είναι πολύ μακριά – δεύτερο, προϋποθέτει πως υπάρχουν μηχανές οι οποίες έχουν φιλοδοξίες, ένστικτο αυτοσυντήρησης και εγωισμό, τα οποία δεν είναι στα χαρτιά… θα πρέπει κάποιος πολύ σατανικός να τις προγραμματίσει! Είναι κάτι που πρωτοείπα στη δεκαετία του ’80: αυτοί οι οποίοι φοβούνται ότι μια ημέρα θα μας κυβερνούν οι μηχανές, δεν προσέχουν αρκετά ποιοι μας κυβερνούν σήμερα! Πόσο χειρότερη μπορεί να είναι μια μηχανή, από έναν Τραμπ;

Ο κίνδυνος είναι άλλος και υπαρκτός, μια απαράδεκτη κατάσταση: αυτή η κατάκτηση του ανθρωπίνου εγκεφάλου, η Μηχανική Μάθηση, χρησιμοποιείται από τους γίγαντες της αγοράς (Google/Amazon/Facebook/Apple και, σε μικρότερο βαθμό, την Microsoft) – έχει γραφτεί κι ένα καταπληκτικό βιβλίο γι’ αυτό το θέμα, από μια νευροεπιστήμονα του Harvard (ΣΣ. την πολυσυζητημένη και στην Ελλάδα, Shoshana Zuboff), με τίτλο The Age of Surveillance Capitalism… Το Internet, αυτό το φοβερό πληροφοριακό περιβάλλον, το έχουν κάνει σαν μια «φυτεία», όπου οι «σκλάβοι» είμαστε εμείς! Η «σοδειά» που παράγουμε, μαζεύουμε και τους παραδίδουμε, είναι τα δεδομένα μας… Το Matrix είναι εδώ! Όχι μόνο πρέπει να ανησυχούμε, λοιπόν, αλλά να πάρουμε τα όπλα!

    Τι μπορούμε να κάνουμε, άραγε;

Δεν έχω απάντηση, πρέπει να ψάξουμε! Δυστυχώς, κι εγώ είμαι συνένοχος, δεν προσέχω όσο πρέπει online… Λέμε για την Αγγλία, που έκτισε έναν καπιταλισμό πριν από 150 χρόνια, όπου το μισό του εργατικού της δυναμικού ήταν 13χρονα παιδιά, τα οποία δούλευαν 70 ώρες την εβδομάδα… Τρελοί ήταν; Βέβαια, έπειτα από 30 χρόνια έγιναν νόμοι και κανόνες… Ακριβώς το ίδιο θα είναι 30 χρόνια μετά τη δική μας εποχή! Θα αναρωτιούνται κι αυτοί, πώς τούτη η κοινωνία επέτρεψε σε μερικές εταιρίες να χρησιμοποιούν χωρίς καμιά αμοιβή τα δεδομένα των συνανθρώπων τους, για να βγάλουν δισεκατομμύρια και να γίνουν γίγαντες! Το GDPR εννοείται ότι είναι ένα βήμα κι η Ευρώπη είναι η πιο φωτισμένη ήπειρος, αλλά χρειάζονται πολύ περισσότερα… Ας πούμε, μια νομοθεσία που να λέει πως ό,τι βγάζει το Facebook από τα δεδομένα, ένα δίκαιο ποσοστό που θα το βρούμε να επιστρέφει στους χρήστες. Για άμεση αλλαγή συμπεριφοράς, πάντως, διαβάζετε προσεκτικά τις επιλογές που σας δίνουν για privacy. Και δείτε, για παράδειγμα, αυτή την πρόταση https://adnauseam.io/

Ο Χρήστος Παπαδημητρίου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949 και σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Έλαβε το διδακτορικό του από το Princeton, το 1976, και έκτοτε διδάσκει Πληροφορική στα Πανεπιστήμια Harvard (όπου ήταν καθηγητής του Bill Gates), Μ.Ι.Τ., ΕΜΠ, Stanford, UC San Diego και UC Berkeley. Από το 2017 κατέχει την τιμητική έδρα The Donovan Family Professor of Computer Science στο Columbia University ,στη Νέα Υόρκη. Του έχουν απονεμηθεί τιμητικά διδακτορικά από εννέα πανεπιστήμια, μεταξύ των οποίων το Πολυτεχνείο ΕΤΗ της Ζυρίχης (1997), το Πανεπιστήμιο Αθηνών (2004) και το Πανεπιστήμιο του Παρισιού (2015). Θεωρείται διεθνώς ο κορυφαίος ερευνητής στην Θεωρητική Πληροφορική, έχει δημοσιεύσει εκατοντάδες ερευνητικές εργασίες και τα επιστημονικά βιβλία του διδάσκονται πρακτικά σε όλα τα Πανεπιστήμια του κόσμου, έχοντας μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Έχει, επίσης, επιστημονικές συνεισφορές στη Βιολογία και τη Θεωρία της Εξέλιξης, στα Οικονομικά και τη Θεωρία Παιγνίων (όντας εκ των «ιδρυτών» του τομέα που σήμερα αποκαλείται Αλγοριθμική Θεωρία Παιγνίων), την Τεχνητή Νοημοσύνη, τη μελέτη του Internet, και, πρόσφατα, τη μελέτη του ανθρώπινου εγκεφάλου. Επίσης, έχει συγγράψει λογοτεχνικά βιβλία και εκθέσεις και είναι ο συ-συγγραφέας του γραφικού μυθιστορήματος “Logicomix” (2008). Είναι μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ, της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών & Επιστημών και της Εθνικής Ακαδημίας Μηχανικών των ΗΠΑ, ενώ έχει τιμηθεί με πλήθος βραβείων.