Αν αναλογιστούμε την πλειάδα των υφεσιακών μέτρων που θα χρειαστεί να λάβουμε εντός των επόμενων μηνών για το κλείσιμο της «ψαλίδας» μεταξύ των δημόσιων εσόδων και των δαπανών, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η καταπολέμηση της φοροδιαφυγής θα μπορούσε να δώσει τα περιθώρια για μια «ανάσα» στην πολιτική λιτότητας που θα ακολουθηθεί στα επόμενα έτη.

Ενόψει της επικείμενης διασύνδεσης των ταμειακών μηχανών με τo ηλεκτρονικό σύστημα του Taxis, των προθέσεων της δημόσιας διοίκησης για την εφαρμογή της ηλεκτρονικής τιμολόγησης και λαμβάνοντας υπόψη μια πρόσφατη μελέτη του Ιδρύματος Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών (“Τα Ηλεκτρονικά Μέσα Πληρωμής και η ενίσχυση των φορολογικών εσόδων στην Ελλάδα”, 2015) που κατατάσσει την Ελλάδα στην τρίτη υψηλότερη θέση με βάση τη φοροδιαφυγή στον ΦΠΑ, εμφανίζεται πιο επιτακτική από ποτέ η ανάγκη ουσιαστικής αναδιοργάνωσης και αναδιάρθρωσης του δημόσιου τομέα σε όρους ηλεκτρονικής διακυβέρνησης.

Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσιάστηκαν στο 11ο ετήσιο συνέδριο του Ελληνοαμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου (“Athens Tax Forum”, Απρίλιος 2015), το ύψος των διαφυγόντων εσόδων από τη φοροδιαφυγή στην Ελλάδα για το έτος 2014 φτάνει περίπου τα 7,2 δισ. ευρώ. Η φοροδιαφυγή, όμως, δεν είναι φαινόμενο μόνο της ελληνικής οικονομίας, καθώς υπολογίζεται ότι η ΕΕ χάνει ετησίως 454 δισ. ευρώ λόγω της φοροδιαφυγής. Σύμφωνα με εξαγγελίες του αρμόδιου επίτροπου οικονομικών υποθέσεων, Πιερ Μοσκοβισί, μεγάλη έμφαση για τον πόλεμο κατά της φοροδιαφυγής θα δοθεί στη φορολογική διαφάνεια των επιχειρήσεων και στην αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών-μελών μέσω των tax-rulings, αλλαγές που προϋποθέτουν τη διεύρυνση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στον τομέα της φορολογίας.

Στα ενδότερα της ηλεκτρονική διακυβέρνησης
Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-government), είτε με τη μορφή της εισαγωγής των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας στη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης είτε με τη μορφή της αλληλεπίδρασης μεταξύ πολιτών και κράτους, αναδιαμορφώνει πλήρως τον τρόπο λειτουργίας της διακυβέρνησης ενός κράτους και μπορεί να χρησιμοποιηθεί – χρησιμοποιείται ήδη σε πολλές χώρες – ως εργαλείο για την πάταξη όχι μόνο της φοροδιαφυγής, αλλά και αλληλένδετων προβλημάτων, όπως είναι η εισφοροδιαφυγή, η παραοικονομία και η διαφθορά. Για τους σκοπούς του άρθρου αναφέρουμε εν συντομία τρία βασικά σχεσιακά μοντέλα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης: government to government (G2G), government to business (G2B) και government to citizen (G2C). Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι “οι καλοί άνθρωποι δεν χρειάζονται νόμους για να ενεργούν υπεύθυνα, ενώ οι κακοί άνθρωποι θα βρουν τρόπους να τους παρακάμψουν”.

Λαμβάνοντας υπόψη την πίεση της παγκοσμιοποίησης και τη νέα τάση των υπηρεσιών Πληροφορικής την εποχή της επανάστασης των ΤΠΕ, οι χώρες οφείλουν να σκεφτούν τη μείωση της διαφθοράς ως ένα νέο στυλ μεταρρυθμίσεων και όχι μόνο νομοθετώντας. Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση μπορεί να αποτελέσει ένα αποτελεσματικό εργαλείο για την καταπολέμηση της διαφθοράς, ως ένα νέο στυλ μεταρρυθμίσεων, για τον περιορισμό της διεφθαρμένης δραστηριότητας των ενδιαφερομένων μερών (stakeholders). Παράλληλα, από τα πρώτα προγράμματα «Κλεισθένης», «Αριάδνη», «Σύζευξις», από τους πρώτους οργανισμούς όπως η «Κοινωνία της Πληροφορίας» έως τη σημερινή κατάσταση με τη Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων παρουσιάζεται ολοένα και μεγαλύτερη η ζήτηση για ανάπτυξη ψηφιακών υπηρεσιών, καλύτερη αναδιοργάνωση και αυτοματοποίηση των διαδικασιών.

Κράτος-προς-Κράτος
Στο μοντέλο Κυβέρνηση-προς-Κυβέρνηση (G2G ή όπως αναφέρεται αλλιώς Κράτος-προς-Κράτος), που αφορά την εσωτερική επικοινωνία και συνεργασία των δημόσιων υπηρεσιών, η διασύνδεση των δημόσιων φορέων και η συνακόλουθη διασταύρωση πληροφοριών φορολογικού περιεχομένου έχουν φέρει απτά αποτελέσματα στην καταπολέμηση του φαινομένου της φοροδιαφυγής. Συγκεκριμένα, η ηλεκτρονική μεταφορά του συνόλου της φορολογητέας ύλης κάθε μορφής σύνταξης ανά συνταξιούχο από την ΗΔΙΚΑ στη ΓΓΠΣ και εν συνεχεία η προσυμπλήρωση της φορολογικής δήλωσης με το ποσό της σύνταξης λειτούργησαν θετικά όχι μόνο σε όρους κόστους για το δημόσιο και χρόνου για τους πολίτες, αλλά περιόρισαν σημαντικά τη φοροδιαφυγή σε συνταξιούχους που δήλωναν ανακριβή έσοδα από τις συντάξεις. Αντίστοιχες διαβιβάσεις φορολογητέας ύλης στη ΓΓΠΣ μπορούν να γίνουν –κάποιες ήδη γίνονται- από όλους τους εμπλεκόμενους δημόσιους φορείς (π.χ. ΟΑΕΔ, ΟΓΑ) που σχετίζονται με την παροχή μισθών, συντάξεων και πάσης φύσεως επιδομάτων σε πολίτες.

Βασικός πυλώνας για την πάταξη της φοροδιαφυγής είναι η αναδιοργάνωση και κινητοποίηση της φορολογικής διοίκησης, σε επίπεδο τόσο ελεγκτικό όσο και εισπρακτικό. Για να είναι ο έλεγχος αποτελεσματικός, θα πρέπει κατ’ αρχάς να είναι δυνατή η διασταύρωση και η διαχρονική παρακολούθηση των φορολογικών δεδομένων μέσα από ένα κεντρικό και ολοκληρωμένο πληροφοριακό σύστημα. Το σύστημα Elenxis του Υπουργείου Οικονομικών αποτελεί μια τέτοιου είδους ηλεκτρονική πλατφόρμα, η οποία σε πρώτη φάση επιτρέπει τη διασταύρωση των φορολογικών στοιχείων και παρέχει τη δυνατότητα για στοχευόμενους ελέγχους με βάση κριτήρια κινδύνου.

Ωστόσο, προκειμένου να γίνεται η ηλεκτρονική παρακολούθηση συστηματικά και να καλύπτει όλο το εύρος των περιουσιακών στοιχείων, των καταναλωτικών δαπανών και των οφειλών του φορολογουμένου έναντι του Ελληνικού ∆ημοσίου, θα ήταν σκόπιμη η σύνδεση διαφόρων δημόσιων αρχών και υπηρεσιών απευθείας με το σύστημα αυτό, όπως της Αρχής Κτηματολογίου, του Υπουργείου Μεταφορών κ.λπ., καθώς και η εντατικότερη συνεργασία με αρχές του εξωτερικού. Αυτό θα διευκόλυνε επίσης την εισαγωγή και ευρεία χρήση ενός “μοναδικού προσωπικού αριθμού ταυτοποίησης” (γνωστό και ως single sign-on) κάθε πολίτη κατά τα πρότυπα του “αριθμού κοινωνικής ασφάλισης” που εφαρμόζεται σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες, ο οποίος θα επέτρεπε, μεταξύ άλλων, τη διαχείριση των φορολογικών του θεμάτων κατά ενιαίο τρόπο.

Κυβέρνηση-προς-Επιχειρήσεις
Όσον αφορά το μοντέλο Κυβέρνηση-προς-Επιχειρήσεις (G2B), το οποίο αναφέρεται στην αλληλεπίδραση των επιχειρήσεων με το κράτος, αναμένεται σημαντική αλλαγή, όπως προείπαμε στην αρχή του άρθρου, με τη διασύνδεση των ταμειακών μηχανών των επιχειρήσεων με το ηλεκτρονικό σύστημα της ΓΓΠΣ. Με το συγκεκριμένο μέτρο, οι ταμειακές μηχανές των επιχειρήσεων θα διασυνδεθούν με τη Γενική Γραμματεία Δημοσίων Εσόδων του υπουργείου Οικονομικών, ώστε τα στοιχεία των αποδείξεων και των τιμολογίων που εκδίδονται να καταγράφονται ηλεκτρονικά αμέσως και να αποστέλλονται αυτόματα στους ελεγκτικούς μηχανισμούς. Με τον τρόπο αυτό το Υπουργείο Οικονομικών θα έχει τη δυνατότητα να γνωρίζει σε πραγματικό χρόνο όλες τις ταμειακές ροές, άρα και τα ποσά του ΦΠΑ που θα πρέπει να αποδοθούν από τις επιχειρήσεις στην εφορία. Με το εν λόγω σύστημα αναμένεται να αντιμετωπιστεί η μη απόδοση του ΦΠΑ και να μπει τέλος στην έκδοση πλαστών αποδείξεων από φορολογικές ταμειακές μηχανές-μαϊμού. Μια άλλη πετυχημένη πρακτική του παραπάνω σχεσιακού μοντέλου είναι η ευρύτερη συνεργασία φορέων του ιδιωτικού τομέα με τις δημόσιες ελεγκτικές και φορολογικές αρχές.

Ειδικότερα, η ανταλλαγή δεδομένων από τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες κ.λπ. προς τους αντίστοιχους δημόσιους ελεγκτικούς οργανισμούς συμβάλλει στη δημιουργία πληρέστερης εικόνας για την οικονομική κατάσταση των φυσικών και νομικών πρόσωπων και συνακόλουθα έχει βοηθήσει πολλές φορές στον εντοπισμό «ύποπτων» οικονομικών συναλλαγών και αναντιστοιχιών μεταξύ δηλωμένων εισοδημάτων και αντικειμενικών δαπανών. Σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε τη συμβολή του προγράμματος «Ήφαιστος» (ηλεκτρονικό σύστημα που παρακολουθεί τη διακίνηση του πετρελαίου θέρμανσης από την ώρα που βγαίνει από το διυλιστήριο μέχρι την ώρα που καταλήγει στη δεξαμενή της πολυκατοικίας) στον περιορισμό της λαθρεμπορίας και της συνακόλουθης φοροδιαφυγής στον τομέα των καυσίμων.

Κυβέρνηση-προς-Πολίτες
Η τρίτη σημαντική ομάδα στόχος της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης είναι οι πολίτες. Το μοντέλο Κυβέρνηση-προς-Πολίτες (G2C) περικλείει ένα ευρύ φάσμα αλληλεπιδράσεων, όπως την ενημέρωση του πολίτη, την παροχή υπηρεσιών και τη διευθέτηση υποχρεώσεων του πολίτη προς το κράτος. Η ηλεκτρονική συμπλήρωση των φορολογικών δηλώσεων και πληρωμή του φόρου και η εξ αποστάσεως διενέργεια μιας πλειάδας διαδικασιών που παλαιότερα προϋπέθεταν τη φυσική παρουσία του πολίτη στις φορολογικές αρχές, έχουν συμβάλει στο να κοπεί ο «ομφάλιος λώρος» μεταξύ πολίτη και εφοριακού και να περιοριστούν τα φαινόμενα διαφθοράς και αποφυγής φορολογίας των πολιτών.

Το μοντέλο της Εσθονίας
Σε αυτό το σημείο, θα μπορούσε να αναφερθεί ο όρος e-Estonia. O όρος πλέον, χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια απίστευτη ιστορία επιτυχίας (success story), την εμφάνιση της Εσθονίας ως μια από τις πιο προηγμένες e-κοινωνίες στον κόσμο. Το e-Esthonia αναφέρεται σε μια κίνηση από την κυβέρνηση της Εσθονίας για τη διευκόλυνση της αλληλεπίδρασης των πολιτών με το κράτος μέσω της χρήσης ηλεκτρονικών λύσεων. Οι e-υπηρεσίες που δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας αυτής περιλαμβάνουν e-εκλογές, e-Εφορία, e-Banking, e-Σχολές, πανεπιστήμιο μέσω του διαδικτύου, καθώς και το “release” πολλών εφαρμογών φορητών συσκευών (mobile).

Συμπεράσματα & δράσεις
Καταλυτικό ρόλο στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού της δημόσιας διοίκησης και υιοθέτησης ενός συστήματος ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, παίζει σαφώς η γενικότερη διείσδυση των ψηφιακών μέσων στην καθημερινότητα πολιτών και επιχειρήσεων. Ειδικότερα, όπως δείχνει και πρόσφατη έρευνα του ΙΟΒΕ (2015), υπάρχει ευθεία σχέση μεταξύ της χρήσης ηλεκτρονικών μέσων πληρωμών και της εισπραξιμότητας ΦΠΑ. Οι προοπτικές που ανοίγονται για τον περιορισμό της φοροδιαφυγής είναι τεράστιες, εάν αναλογισθεί κανείς ότι σήμερα οι πληρωμές με κάρτες αντιπροσωπεύουν μόνο το 6% των συνολικών πληρωμών στη χώρα, ένα από τα μικρότερα ποσοστά στην Ευρώπη (σε σχέση με το 24% που είναι ο ευρωπαϊκός μέσος όρος και 42% που είναι στη Δανία). Από τη στιγμή που οι συναλλαγές πραγματοποιούνται κυρίως με κάρτες και ηλεκτρονικά, καθίσταται πολύ πιο δύσκολη η απόκρυψη εισοδημάτων. Εν τέλει, υπάρχει αντίστροφη σχέση μεταξύ παραοικονομίας και χρήσης ηλεκτρονικού χρήματος. Αν καταπολεμηθεί λοιπόν η φοροδιαφυγή και αυξηθούν τα έσοδα του κράτους, θα αλλάξει και η φορολογική πολιτική, ώστε να καταστεί δυνατή η μείωση των συντελεστών.

Σε αυτό το σημείο, αξίζει να αναφερθούν και τα πρακτικά του 1ου συνεδρίου “Athens Digital Payments Summit” που διεξήχθη στις 30 Σεπτεμβρίου 2015. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου αυτού ειπώθηκε ότι “η αύξηση χρήσης καρτών κατά 10%, μπορεί να οδηγήσει σε επιπρόσθετη εισροή στα ταμεία μας 300 εκ. ευρώ (€)”. Στο παραπάνω πλαίσιο κινείται και αντίστοιχη μελέτη του ΣΕΒ (βλ. “3+1 προτάσεις υπέρ της παραγωγικής Ελλάδας”, Σεπτέμβριος 2015), η οποία καταδεικνύει ότι η ταχεία και ευρεία εφαρμογή λύσεων ψηφιακής οικονομίας σε όλο το φάσμα των εμπορικών συναλλαγών (από τις εισαγωγές στα τελωνεία, την εφοδιαστική αλυσίδα, μέχρι και τον τελικό καταναλωτή) μπορεί να επιφέρει σημαντικά οφέλη. Συγκεκριμένα και ενδεικτικά το προτεινόμενο πλέγμα παρεμβάσεων του ΣΕΒ αφορά σε:

  • Καθολική εφαρμογή ηλεκτρονικών πληρωμών και τιμολόγησης με σημαντικά δημοσιονομικά οφέλη, όπως εξοικονόμηση έως 1,5 δισ. ευρώ από τη χρήση της ηλεκτρονικής τιμολόγησης και πληρωμών, αλλά και καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, περιορίζοντας ή εξαλείφοντας έως και κατά 80% περιπτώσεις έκδοσης πλαστών και εικονικών φορολογικών στοιχείων.
  • Ηλεκτρονική διασύνδεση ΑΦΜ και ΑΜΚΑ και υποχρεωτική καταβολή ασφαλιστικών εισφορών όλων των εργαζομένων μέσω τραπεζών, αντιμετωπίζοντας με αυτόν τον τρόπο μια παράπλευρη μορφή φοροδιαφυγής, την εισφοροδιαφυγή.
  • Αποτελεσματικότερη παρακολούθηση του εφοδιασμού των επιχειρήσεων μέσω συστημάτων ιχνηλασιμότητας, συνεισφέροντας στη μείωση του λαθρεμπορίου σε κρίσιμους κλάδους της οικονομίας (π.χ. τσιγάρα, καύσιμα κ.λπ.), με αύξηση των δημοσίων εσόδων έως και 200εκ. ευρώ ετησίως.

Αξίζει να τονίσουμε ότι η εφαρμογή ενός ηλεκτρονικού συστήματος διακυβέρνησης που είναι εύκολα προσβάσιμο, απλοποιημένο και γρήγορο ενισχύει τη διαφάνεια και προάγει την εμπιστοσύνη των πολιτών προς το Κράτος. Η αποτύπωση ενός αποτελεσματικού και «καθαρού» Δημοσίου στη συνείδηση των πολιτών, θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να αποτελέσει από μόνο του παράγοντα καταπολέμησης της φοροδιαφυγής. Φυσικά, την ίδια στιγμή, υπάρχουν και κίνδυνοι που πρέπει να καταπολεμηθούν καθόσον η χώρα ρέπει προς μια τέτοια κατεύθυνση, όπως είναι για παράδειγμα η προστασία των δεδομένων (απόρρητο – εμπιστευτικότητα), η ακεραιότητα και η διαθεσιμότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να βρεθεί ο τρόπος ώστε να χρησιμοποιούνται οι υπηρεσίες αυτές από ανθρώπους – όλων των ηλικιών – με ασφάλεια.

Εν ολίγοις, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ο χώρος της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο στην Ελλάδα, υπάρχουν τα πρώτα θετικά δείγματα, ωστόσο απαιτείται συνεργασία για τη μεταφορά τεχνογνωσίας και την υιοθέτηση καλών πρακτικών του εξωτερικού. Είτε αφορά την αντιμετώπιση παθογενειών της ελληνικής οικονομίας (φοροδιαφυγή, διαφθορά, παραοικονομία) είτε απλά τη βελτιστοποίηση διαδικασιών, η ηλεκτρονική διακυβέρνηση σε κάθε περίπτωση προάγει συνολικά την οικονομία, διαφαίνεται σε διεθνές επίπεδο να είναι το μέλλον του δημόσιου μάνατζμεντ και θα πρέπει να αποτελέσει πυλώνα της διοικητικής μεταρρύθμισης του δημόσιου (και ιδιωτικού) τομέα στην Ελλάδα.